زانو، مفصل پیچیده‌ای است که وزن بدن را تحمل می‌کند و نقش کلیدی در راه رفتن، دویدن و سایر فعالیت‌های حرکتی دارد. آرتروز، ساییدگی مفصل، شکستگی و برخی بیماری‌های دیگر می‌توانند عملکرد زانو را با مشکل مواجه کرده و سبب درد، خشکی و محدودیت حرکتی شوند. در موارد پیشرفته‌ای که درمان‌های غیر جراحی موثر واقع نمی‌شوند، تعویض مفصل زانو با پروتز می‌تواند راه حلی کارآمد برای بازیابی تحرک و بهبود کیفیت زندگی باشد.
تعویض مفصل زانو
تعویض مفصل زانو (Total Knee Replacement یا TKR) یک عمل جراحی است که در آن مفصل زانوی آسیب‌دیده با یک مفصل مصنوعی جایگزین می‌شود. این عمل جراحی عمدتاً برای بیمارانی انجام می‌شود که دچار درد و کاهش عملکرد شدید در زانوی خود شده‌اند که با روش‌های درمانی غیرجراحی بهبود نیافته‌اند. معمولاً افرادی که از آرتروز، آرتریت روماتوئید یا آسیب‌های شدید زانو رنج می‌برند، کاندیدای این جراحی هستند.
مراحل عمل جراحی تعویض مفصل زانو
آمادگی قبل از جراحی:
- ارزیابی کامل پزشکی شامل آزمایش‌های خون، الکتروکاردیوگرام و عکس‌برداری از زانو.
- مشاوره با متخصص بیهوشی برای تعیین نوع بیهوشی مناسب (عمومی یا نخاعی).
- آماده‌سازی منزل برای دوره بعد از جراحی شامل تهیه وسایل کمک حرکتی.
عمل جراحی:
- بیمار تحت بیهوشی قرار می‌گیرد.
- برشی در ناحیه جلوی زانو ایجاد می‌شود.
- قسمت‌های آسیب‌دیده استخوان و غضروف برداشته می‌شود.
- اجزای مفصل مصنوعی که از فلز و پلاستیک ساخته شده‌اند، در محل مناسب قرار داده می‌شوند.
- برش دوخته و بسته می‌شود.
دوره پس از جراحی:
- انتقال به اتاق ریکاوری و نظارت بر وضعیت بیمار.
- آغاز فیزیوتراپی و تمرینات توانبخشی در روزهای اولیه پس از جراحی.
- مدیریت درد و پیشگیری از عفونت با استفاده از داروها.
- آموزش حرکات و تمرینات مناسب برای بازیابی کامل عملکرد زانو.
مراقبت پروتز زانو
مراقبت پروتز زانو (مفصل مصنوعی زانو) پس از جراحی تعویض مفصل زانو بسیار مهم است تا به بهبود سریع‌تر و افزایش عمر مفصل مصنوعی کمک کند. در اینجا به برخی از مهم‌ترین نکات مراقبتی پس از جراحی اشاره می‌شود:
۱. مراقبت‌های پس از جراحی
- کنترل درد: استفاده از داروهای تجویز شده توسط پزشک برای کنترل درد و کاهش التهاب.
- پیشگیری از عفونت: رعایت دقیق دستورات بهداشتی، مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها (در صورت تجویز)، و مراقبت از زخم جراحی.
- ورم و کبودی: بالا نگه داشتن پاها و استفاده از کمپرس سرد می‌تواند به کاهش ورم کمک کند.
۲. فیزیوتراپی و تمرینات توانبخشی
- تمرینات حرکت: آغاز فیزیوتراپی و انجام تمرینات تحت نظر فیزیوتراپیست برای بازگرداندن دامنه حرکتی و تقویت عضلات.
- تمرینات قدرتی: انجام تمرینات قدرتی برای تقویت عضلات اطراف زانو و افزایش استحکام مفصل.
- پیشرفت تدریجی: افزایش تدریجی شدت و مدت تمرینات با توجه به توانایی و پیشرفت بیمار.
۳. پیشگیری از عوارض احتمالی
- جلوگیری از لخته شدن خون: استفاده از جوراب‌های فشارنده، داروهای ضد انعقاد خون و انجام تمرینات پا برای افزایش گردش خون.
- پیشگیری از سفتی زانو: انجام تمرینات حرکتی و کششی منظم برای حفظ دامنه حرکتی مفصل.
- مراقبت از زخم: تمیز نگه داشتن محل جراحی و تغییر پانسمان‌ها به موقع.
۴. تغییرات سبک زندگی
- مدیریت وزن: حفظ وزن مناسب برای کاهش فشار روی مفصل مصنوعی.
- فعالیت‌های مناسب: انتخاب فعالیت‌های کم فشار مثل شنا، دوچرخه‌سواری و پیاده‌روی به جای فعالیت‌های پر فشار مثل دویدن و پریدن.
- استفاده از وسایل کمک حرکتی: در صورت نیاز، استفاده از عصا یا واکر تا زمانی که قدرت و تعادل کافی برای حرکت بدون آنها به دست آید.
۵. مراجعات منظم پزشکی
- پیگیری منظم: انجام مراجعات منظم به پزشک برای ارزیابی وضعیت مفصل مصنوعی و پیگیری درمان.
- تصویربرداری دوره‌ای: انجام تصویربرداری‌های لازم برای بررسی وضعیت مفصل و اطمینان از قرارگیری صحیح آن.
۶. تغذیه مناسب
- رژیم غذایی متعادل: مصرف مواد غذایی غنی از ویتامین‌ها و مواد معدنی برای تسریع بهبود و تقویت استخوان‌ها و عضلات.
- آب‌رسانی: نوشیدن آب کافی برای حفظ سلامت عمومی بدن.
مراقبت صحیح و دقیق از پروتز زانو می‌تواند به بهبود سریع‌تر، کاهش خطرات و افزایش طول عمر مفصل مصنوعی کمک کند. همکاری با تیم درمانی و پیروی از دستورات پزشکی بسیار حائز اهمیت است.
انواع پروتز زانو
پروتزهای زانو یا مفاصل مصنوعی زانو در انواع مختلفی وجود دارند که بسته به نیازهای بیمار و تشخیص پزشک مورد استفاده قرار می‌گیرند. این پروتزها به‌طور کلی به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند: پروتزهای زانو تام (Total Knee Replacement یا TKR) و پروتزهای زانو جزئی (Partial Knee Replacement یا PKR). در زیر به انواع مختلف پروتزهای زانو و ویژگی‌های آنها پرداخته شده است:
۱. پروتزهای زانو تام (Total Knee Replacement یا TKR)
پروتز زانو تام برای جایگزینی کامل مفصل زانو استفاده می‌شود و معمولاً برای بیمارانی که به‌طور کامل دچار آرتروز یا آسیب شدید زانو هستند، توصیه می‌شود.
الف) پروتزهای ثابت (Fixed Bearing)
- ویژگی‌ها: اجزای مفصل مصنوعی به‌صورت ثابت به استخوان‌ها متصل می‌شوند.
- مزایا: عمر طولانی‌تر و پایداری بیشتر.
- معایب: محدودیت در دامنه حرکتی مفصل.
ب) پروتزهای متحرک (Mobile Bearing)
- ویژگی‌ها: اجزای مفصل مصنوعی به‌صورت متحرک طراحی شده‌اند تا آزادی حرکت بیشتری داشته باشند.
- مزایا: امکان حرکت بهتر و طبیعی‌تر زانو.
- معایب: نیاز به دقت بیشتر در جراحی و خطر بیشتر شل شدن پروتز.
۲. پروتزهای زانو جزئی (Partial Knee Replacement یا PKR)
این نوع پروتزها برای جایگزینی قسمتی از مفصل زانو استفاده می‌شوند و معمولاً برای بیمارانی که فقط بخشی از زانویشان دچار آسیب شده است، مناسب هستند.
الف) پروتز تک‌قسمتی (Unicompartmental)
- ویژگی‌ها: فقط یک بخش از مفصل زانو (معمولاً بخش داخلی یا خارجی) تعویض می‌شود.
- مزایا: دوره بهبودی سریع‌تر، حفظ بیشتر بافت‌های طبیعی زانو.
- معایب: ممکن است در آینده نیاز به جراحی مجدد برای بخش‌های دیگر باشد.
ب) پروتز دو‌قسمتی (Bicompartmental)
- ویژگی‌ها: دو بخش از مفصل زانو (معمولاً بخش داخلی و جلوی زانو) تعویض می‌شود.
- مزایا: بهبود عملکرد و کاهش درد در دو بخش اصلی مفصل زانو.
- معایب: پیچیدگی بیشتر جراحی و نیاز به دقت بیشتر در تنظیم پروتزها.
عوارض پروتز زانو
پروتز زانو می‌تواند به بهبود کیفیت زندگی و کاهش درد بیماران کمک کند، اما مانند هر عمل جراحی، ممکن است عوارض و مشکلاتی نیز به همراه داشته باشد. در اینجا به برخی از عوارض شایع و احتمالی پروتز زانو اشاره می‌کنیم:
۱. عفونت
- توضیح: عفونت می‌تواند در محل جراحی یا در اطراف پروتز رخ دهد.
- پیشگیری و درمان: استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها قبل و بعد از جراحی، رعایت دقیق بهداشت و مراقبت از زخم.
۲. لخته شدن خون (ترومبوز ورید عمقی)
- توضیح: لخته‌های خون ممکن است در وریدهای پاها تشکیل شوند و به سمت ریه‌ها حرکت کنند (آمبولی ریه).
- پیشگیری و درمان: استفاده از داروهای ضد انعقاد خون، پوشیدن جوراب‌های فشارنده، و انجام تمرینات ورزشی سبک.
۳. شل شدن پروتز
- توضیح: پروتز ممکن است به‌طور کامل به استخوان نچسبد یا به مرور زمان شل شود.
- پیشگیری و درمان: جراحی دقیق، استفاده از پروتزهای با کیفیت و پیگیری منظم وضعیت پروتز.
۴. سفتی زانو
- توضیح: برخی بیماران ممکن است پس از جراحی دچار سفتی و محدودیت در حرکت زانو شوند.
- پیشگیری و درمان: انجام تمرینات فیزیوتراپی منظم و تمرینات کششی برای حفظ دامنه حرکتی زانو.
۵. فرسایش و ساییدگی پروتز
- توضیح: مواد پروتز به مرور زمان ممکن است فرسایش یابند و نیاز به تعویض داشته باشند.
- پیشگیری و درمان: انتخاب پروتزهای با کیفیت و پیگیری منظم وضعیت پروتز.
۶. جابجایی پروتز
- توضیح: قطعات پروتز ممکن است جابجا شوند و باعث ناپایداری زانو گردند.
- پیشگیری و درمان: جراحی دقیق و پیگیری منظم وضعیت پروتز.
۷. عدم تطابق با بدن بیمار
- توضیح: در برخی موارد، بدن بیمار ممکن است پروتز را قبول نکند یا با آن تطابق نداشته باشد.
- پیشگیری و درمان: انتخاب پروتز مناسب و انجام آزمایشات لازم قبل از جراحی.
با توجه به عوارض احتمالی، انتخاب جراح ماهر و مراکز درمانی معتبر، پیگیری منظم وضعیت زانو و رعایت توصیه‌های پس از جراحی می‌تواند به کاهش خطرات و عوارض کمک کند. همکاری دقیق با تیم درمانی و پیگیری منظم وضعیت پروتز بسیار حائز اهمیت است.
سوالات متداول
عمل جراحی چقدر طول می‌کشد؟
عمل جراحی تعویض مفصل زانو معمولاً بین ۱ تا ۲ ساعت طول می‌کشد. زمان بستگی به پیچیدگی جراحی و وضعیت خاص بیمار دارد.
دوره بهبودی پس از جراحی چقدر است؟
دوره بهبودی پس از جراحی متفاوت است، اما به‌طور کلی بیمار می‌تواند در عرض چند هفته پس از جراحی به فعالیت‌های روزمره بازگردد. بهبود کامل ممکن است چند ماه طول بکشد و نیاز به فیزیوتراپی و تمرینات توانبخشی دارد.
چه مدت پس از جراحی می‌توانم راه بروم؟
بیشتر بیماران می‌توانند در عرض ۲۴ تا ۴۸ ساعت پس از جراحی با استفاده از واکر یا عصا شروع به راه رفتن کنند. فیزیوتراپیست‌ها به بیمار کمک می‌کنند تا به تدریج حرکت و راه رفتن را آغاز کند.
آیا وزن بیمار بر نتیجه جراحی تأثیر دارد؟
بله، اضافه وزن می‌تواند فشار بیشتری بر مفصل مصنوعی وارد کند و عمر آن را کاهش دهد. حفظ وزن مناسب و مدیریت وزن پس از جراحی بسیار مهم است.